Al jaren komen we in noord Italië, om precies te zijn Friuli Venezia Giulia. Ondanks dat het niet echt een toeristische streek is, ontdekken we jaarlijks iets nieuws. Afgelopen jaar kwamen we voor het eerst in Sauris, een prachtig bergdorp dat ik niet kende anders dan van de overheerlijk gerookte spek. Dit keer leerden we het dorp en zijn omgeving echter op een heel andere manier kennen: via een excursie in een jeep!

Tal van bambini maak je niet blij met uitstapjes naar de bergen, dat betekent immers inspanning. Als je dat echter vooraf laat gaan door een escursione con un fuoristrada, excursie in een fourwheeldrive, dan piepen ze wel anders! Off the road is vet… En die fourwheeldrive blijkt echt wel een noodzaak op de onverharde paden naar de hoogste bergweides…

Sauris

Op een uurtje rijden van onze uitvalsbasis Sutrio, ligt het prachtige Sauris di Sotto; 10 minuutjes hoger ligt Sauris di Sopra, het hoogste bergdorp van Carnia. Tot deze trip kende ik Sauris alleen maar van de overheerlijke gerookte spek. Het dorp Sauris kent echter een bijzondere geschiedenis. Het is pas sinds de jaren 30 van de vorige eeuw ontsloten! Tot die tijd waren er geen wegen en ook geen contact met de buitenwereld; Sauris was zelfvoorzienend. Toen het dorp werd ontdekt, werd er nog een antiek oud Duits gesproken. Sauris heette toen nog Zahre. Nog steeds hebben de inwoners veelal typische namen die je, elders in Italia, niet zult tegenkomen.

De Italiaanse staat had aan het begin van de 20^e eeuw een groots plan voor ogen. Als ze nou verschillende dalen onder zouden laten lopen, en die vervolgens via een groots ingenieus plan met elkaar in verbinding zouden stellen, zou dit een gigantische hoeveelheid elektriciteit opwekken. Ook het dal bij Sauris lieten ze onderlopen. De diga, stuwdam, van Sauris was in 1948 klaar. Wat voor dit sfeervolle plaatsje een prachtig, celeste-azzurro, turquois-blauw bergmeer heeft opgeleverd.

Een heerlijke omgeving om te verblijven, bijvoorbeeld in een albergo diffuso. Je hotelkamer is dan een van de huisjes van het dorp. Je gaat op in de bijzondere sfeer van de houten huisjes in dit hoge bergdorp. Hier is het, in tegenstelling tot het gelijksoortige concept in Sutrio waar wij verblijven, niet de meest goedkope manier van overnachten, maar we zetten het wel op ons verlanglijstje, want de plek is toch echt wel uniek.

Romantisch of juist onhandig?

De fourwheeldrive start vanaf Sauris di Sotto. Al gauw gaat het de onverharde wegen op. Zet je schrap als de autista, chauffeur, “Buco!” Gat! roept. Je komt er al snel achter dat je je dan maar beter goed vast kunt houden. De tocht gaat door bossen, over bergstroompjes helemaal naar boven, naar de malghe, het zomerverblijf van de koeien, waar traditioneel ook kaas wordt gemaakt.

De gids die ook aan boord is, weet verschrikkelijk veel van de omgeving. Zelfs over de stenen die er liggen, is van alles te vertellen. Zo bevat een donkere steen veel blaadjes en natuurlijke afvalstoffen. Grappig om te weten dat de arnicazalf die je gebruikt bij kneuzingen en blauwe plekken, afkomstig is van de arnica-bloemen die o.a. hier staan. Het wordt ons steeds duidelijker: met een geleide excursie, waar we normaliter eigenlijk niet van zijn, leer je zo ontzettend veel van de gids, dat je echt het veelvoudige haalt uit je trip.

Je hoort ook van de in Sauris woonachtige gids hoe het is om in zo’n dorp te wonen. Want hoe idyllisch de omgeving ook is; er wonen, dat is andere koek. Heeft het gesneeuwd, sta dan rustig een uur eerder op om te sneeuwschuiven… Naar de middelbare school? De bus naar Ampezzo of Tolmezzo vertrekt om 6 uur ; s ochtends. En dan hebben we het nog niet over vroeger. Wat deed je in vroeger tijden met overleden mensen in de winter? Buiten invriezen en in voorjaar in ontdooide grond begraven. Brrrr! Wij zouden bij het zien van het dorpje in eerste instantie alleen maar dromen van een huisje hier, maar na het horen van dit soort verhalen, bedenken we ons nog wel even.

Mensen uit Sauris zijn van origine boscaioli, houthakkers. De gekapte bomen moeten ook de berg af, maar hoe? Door paard en katrol of door het bouwen van een stuwdam. Nooit bij stilgestaan dat ze bij de bomen die ze kappen, kijken naar de structuur van het hout en naar de plek waar de bomen staat. Hout dat aan de dalkant staat heeft een andere tensione, spanning, dan dat wat aan de bergzijde staat. Daarmee kan het ene hout wel gebruikt worden voor tafels en ander hout weer niet. Weer wat geleerd!

Monticazione

De mucche, koeien, worden elk jaar naar de zomerbergweide gebracht, Daar zijn ze van half juni tot half september. Het hele proces noemen ze monticazione, en daar is, begrijpelijk genoeg, geen Nederlands woord voor. Het koeienras van vroeger is een andere dan het huidige. Daarom worden de koeien geselecteerd die de berg opmogen, je moet met je hoeven namelijk wel de steile hellingen kunnen nemen. Vroeger gingen de kuddes door de dalen de berg op. Tegenwoordig komen de koeien uit de wijde omgeving en moeten ze per legge, bij wet, worden vervoerd in een camion, vrachtwagen. Ze zouden de weg anders bevuilen… nou ja zeg!

Bovenop de berg

De koeien bovenop de bergweides grazen op gezette tijden het gras, dat er overigens korter is dan beneden in het dal; dit is erba superconcentrata, bijzonder compact gras. Dat proef je in de boter, de melk en kaas. Als die bovendien langzaam wordt gerookt boven een traditioneel haardvuur, weet je niet wat je proeft!

Bovenop de berg is falciare, hooien, geen doen, dus de koeien zijn er echt met een functie. Dat geldt ook voor de pecore, schapen. Vroeger waren er veel meer malghe, alpenweides, zo horen we van de lokale bevolking. Nu is er veel meer bos. Dat krijg je ervan als je de natuur zijn gang laat gaan, dan rukt het bos op… Wat je als stadsmens allemaal niet leert tijdens zo’n excursie! Kei-leuk, zouden we hier in Brabant zeggen.

Casaro

De koeien kun je niet alleen laten bovenop de berg. Daarom ging er van de families alleen de sterkste naar boven. De casaro is en was hoofd van de pascoli, alloggi en casera, kuddes, verblijven en zuivelboerderij, zo hoorden we op de toch naar boven. We stellen ons dan ook een grote, sterke man voor… In praktijk blijkt het een dame op leeftijd met een prachtig doorleefd gezicht te zijn. Precies zoals je dat soms ziet op plaatjes. Op de vraag of ik haar mag fotograferen omdat ze zo uniek is, geeft ze aan dat ze zich dan eigenlijk zou willen fatsoeneren. Ze heeft haar werkkleren aan en is niet representatief, naar eigen zeggen… Maar ik vind haar prachtig en leg toch vast op de gevoelige plaat. Wat een prachtmens!

De malga, zuivelboerderij, die deze sterke dame runt, is gelukkig nog een van die ouderwetse. Als je ziet én proeft wat ze daar voor heerlijks maakt, word je bijzonder hebberig. Zo hoort kaas te smaken, en niet anders! Nieuwe malghe moeten aan tal van wettelijke inrichtings- en hygiëne-regels voldoen, waardoor de charme eraf is. Goed om te weten, want bij onze komende wandeltochten in de bergen, wil ik zeker nog eens naar zo’n malga lopen.

Afzien

Het lijkt zo romantisch: bovenop de berg, koeien om je heen, kaas maken, genieten van de mooiste zonsop- en ondergangen, van het fantastische uitzicht over de bergen die je omringen… De werkelijkheid is toch wat harder. Wat te denken van elektriciteit en tv? Dat is er allemaal niet, zeker niet in die oude malghe…En toch houdt de casaro met zijn knecht het er een paar maanden uit.

Na  afloop van de trip gaan we heerlijk lunchen in Sauris di sopra. Daarna nog even een mooie wandeling maken door de bossen richting het meer. De vermoeidheid begint toe te slaan bij zoonlief, maar door de aandacht af te leiden naar de bosaardbeitjes die overal groeien en heerlijk smaken, redden we het toch. Ondertussen genieten we met volle teugen. Hier in Sauris ben je een met de natuur, of het nou bovenop de berg op de malghe is, of in de omgeving van de dorpjes. Wij zijn verkocht. De dag was spectaculair. Sauris: arrivederci, a presto!

Praktische tips

• • Sauris ligt in Friuli Venezia-Giulia
  • Sauris bestaat uit 2 dorpjes: Sauris di Sotto, Sauris di Sopra (vrij vertaald Beneden Sauris en Boven Sauris)
  • De excursies met fourwheeldrive naar de malghe vinden in het seizoen alleen op zaterdag plaats. In augustus kan je de tour echter elke dag boeken. Je kunt dit doen bij de lokale VVV.
  • Met de FVG-card krijg je korting op excursies in Friuli Venezia-Giulia
  • je hebt een auto nodig om bij Sauris te komen
  • Het Consorzio Carnia Welcome geeft je meer informatie over Sauris en andere plekken in Carnia
  • Heb je geen zin om 1200 km te rijden vanuit Nederland, boek dan een vlucht naar bijvoorbeeld Venetië, Treviso, Verona of Trieste. Zoek uit wat voor jou het gunstigste is via de handige vliegticket zoekmachine WTC.nl
  • Meer info over Friuli Venezia Giulia (nl)